วิหารวตฺถุนา จ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารํ วิหารวตฺถุํ อารามํ อารามวตฺถุํฯ เอวํ ตาว ถาวเรน ถาวรปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ

อิตเรน อิตรปริวตฺตเน ปน มญฺจปีฐํ มหนฺตํ วา โหตุ, ขุทฺทกํ วา (จูฬว. อฏฺฐ. 321; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 228), อนฺตมโส จตุรงฺคุลปาทกํ คามทารเกหิ ปํสฺวาคารเกสุ กีฬนฺเตหิ กตมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑํ โหติฯ สเจปิ ราชา วา ราชมหามตฺตาทโย วา เอกปฺปหาเรเนว มญฺจสตํ วา มญฺจสหสฺสํ วา เทนฺติ, สพฺเพ กปฺปิยมญฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยา ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชถา’’ติ ทาตพฺพา, น ปุคฺคลิกปริโภเคน ทาตพฺพาฯ อติเรกมญฺเจ ภณฺฑาคาราทีสุ ปญฺญเปตฺวา ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปริภุญฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ พหิสีมาย ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนมญฺโจ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺฐาเน ทาตพฺโพฯ ตตฺถ เจ พหู มญฺจา โหนฺติ, มญฺเจน กมฺมํ นตฺถิฯ ยสฺส วสนฏฺฐาเน กมฺมํ อตฺถิ, ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชถา’’ติ ทาตพฺโพ, น ปุคฺคลิกโภเคนฯ มหคฺเฆน สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา มญฺเจน อญฺญํ มญฺจสตํ ลภติ, ปริวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํฯ น เกวลํ มญฺเจน มญฺโจเยว, อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุปีฐภิสิพิพฺโพหนานิปิ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ เอเสว นโย ปีฐภิสิพิพฺโพหเนสุปิฯ วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถนฺติ สเจ ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน น ยาเปนฺติ, เอตฺถ ราชโรคโจรภยานิ, อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตานํ วิหารา ปลุชฺชนฺติ, ตาลนาฬิเกราทิเก วินาเสนฺติ, เสนาสนปจฺจยํ สนฺธาย ยาเปตุํ สกฺกา โหติ, เอวรูเป กาเล วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถํฯ ลามกานิ วิสฺสชฺเชตุนฺติ ลามกํ ลามกํ วิสฺสชฺเชตุํ, ลามกโกฏิยา วิสฺสชฺเชตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิสฺสชฺเชตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต ลทฺธยาคุภตฺตจีวราทีนิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ กาฬโลหตมฺพโลหกํสโลหวฏฺฏโลหานนฺติ เอตฺถ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหญฺจ กิตฺติมโลหํฯ ตีณิ หิ กิตฺติมโลหานิ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหํ, อารกูฏนฺติฯ ตตฺถ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํ, สีตตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํ, รสกตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ อารกูฏํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กํสโลหํ, วฏฺฏโลหญฺจ กิตฺติมโลห’’นฺติฯ ตโต อติเรกนฺติ ตโต อติเรกคฺคณฺหนโกฯ

สรโกติ มชฺเฌ มกุฬํ ทสฺเสตฺวา มุขวฏฺฏิวิตฺถตํ กตฺวา ปิฏฺฐิโต นาเมตฺวา กาตพฺพํ เอกํ ภาชนํฯ ‘‘สราว’’นฺติปิ วทนฺติฯ อาทิสทฺเทน กญฺจนกาทีนํ คิหิอุปกรณานํ คหณํฯ ตานิ หิ ขุทฺทกานิปิ ครุภณฺฑาเนว คิหิอุปกรณตฺตาติฯ ปิ-สทฺเทน ปเคว มหนฺตานีติ ทสฺเสติฯ อิมานิ ปน ภาชนียานิ ภิกฺขูปกรณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จ เอตานิ, เอวํ กุณฺฑิกาปิ ภาชนียาฯ วกฺขติ หิ ‘‘ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ, เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ สงฺฆิกปริโภเคนาติ อาคนฺตุกานํ วุฑฺฒตรานํ ทตฺวา ปริโภเคนฯ คิหิวิกฏาติ คิหีหิ วิกตา ปญฺญตฺตา, อตฺตโน วา สนฺตกกรเณน วิรูปํ กตาฯ ปุคฺคลิกปริโภเคน น วฏฺฏตีติ อาคนฺตุกานํ อทตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ วิย คเหตฺวา ปริหริตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ ปิปฺผลิโกติ กตฺตริฯ อารกณฺฏกํ สูจิเวธกํฯ ตาฬํ ยนฺตํฯ กตฺตรยฏฺฐิเวธโก กตฺตรยฏฺฐิวลยํฯ ยถา ตถา ฆนกตํ โลหนฺติ โลหวฏฺฏิ โลหคุโฬ โลหปิณฺฑิ โลหจกฺกลิกนฺติ เอวํ ฆนกตํ โลหํฯ ขีรปาสาณมยานีติ มุทุกขีรวณฺณปาสาณมยานิฯ

คิหิวิกฏานิปิ น วฏฺฏนฺติ อนามาสตฺตาฯ ปิ-สทฺเทน ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน วาติ ทสฺเสติฯ เสนาสนปริโภโค ปน สพฺพกปฺปิโยฯ ตสฺมา ชาตรูปาทิมยา สพฺเพปิ เสนาสนปริกฺขารา อามาสาฯ เตนาห ‘‘เสนาสนปริโภเค ปนา’’ติอาทิฯ

เสสาติ ตโต มหตฺตรี วาสิฯ ยา ปนาติ ยา กุทารี ปนฯ กุทาโล อนฺตมโส จตุรงฺคุลมตฺโตปิ ครุภณฺฑเมวฯ นิขาทนํ จตุรสฺสมุขํ วา โหตุ, โทณิมุขํ วา วงฺกํ วา อุชุกํ วา, อนฺตมโส สมฺมุญฺชนิทณฺฑกเวธนมฺปิ ทณฺฑพนฺธํ เจ, ครุภณฺฑเมวฯ เตนาห ‘‘กุทาโล ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ วา อครุภณฺฑํ นาม นตฺถี’’ติฯ สิปาฏิกา นาม ขุรโกโสฯ สิขรํ ปน ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิต’’นฺติฯ สเจ ตมฺปิ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตํ, ภาชนียํฯ อุปกฺขเรติ วาสิอาทิภณฺฑานิฯ

ปตฺตพนฺธโก นาม ปตฺตสฺส คณฺฐิกาทิการโกฯ ‘‘ปฏิมาสุวณฺณาทิปตฺตการโก’’ติปิ วทนฺติฯ

ติปุจฺเฉทนกสตฺถํ, สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถํ, กตปริกมฺมจมฺมจฺฉินฺทนกขุทฺทกสตฺถนฺติ อิมานิ เจตฺถ ตีณิ ปิปฺผลิกํ อนุโลเมนฺตีติ อาห ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิฯ อิตรานีติ มหากตฺตริอาทีนิฯ

อฑฺฒพาหุปฺปมาณาติ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.321) กปฺปรโต ปฏฺฐาย ยาว อํสกูฏปฺปมาณา, วิทตฺถิจตุรงฺคุลปฺปมาณาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถชาตกาติ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตาฯ อารกฺขสํวิธาเนน รกฺขิตตฺตา รกฺขิตา จ สา มญฺชูสาทีสุ ปกฺขิตฺตํ วิย ยถา ตํ น นสฺสติ, เอวํ โคปนโต โคปิตา จาติ รกฺขิตโคปิตาฯ ตตฺถชาตกาปิ ปน อรกฺขิตา ครุภณฺฑเมว น โหติฯ ‘‘สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต’’ติ อิมินา สงฺฆสนฺตเกน เจติยสนฺตกํ รกฺขิตุํ, ปริวตฺติตุญฺจ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ สุตฺตํ ปนาติ วฏฺฏิตญฺเจว อวฏฺฏิตญฺจ สุตฺตํฯ

อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตติ อนฺตมโส ทีฆโส อฏฺฐงฺคุลมตฺโต, ปริณาหโต สีหฬปณฺณสูจิทณฺฑมตฺโตฯ เอตฺถาติ เวฬุภณฺเฑฯ ทฑฺฒํ เคหํ เยสํ เตติ ทฑฺฒเคหาฯ น วาเรตพฺพาติ ‘‘มา คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ น นิเสเธตพฺพาฯ เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส ฐเปตพฺพาฯ

อวเสสญฺจ ฉทนติณนฺติ มุญฺชปพฺพเชหิ อวเสสํ ยํ กิญฺจิ ฉทนติณํฯ ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ, ตตฺถ ปณฺเณหิ ฉาเทนฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321)ฯ ตสฺมา ปณฺณมฺปิ ติเณเนว สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘ฉทนติณสงฺเขปคเตสู’’ติอาทิฯ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปีติ วิตฺถารโต อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณฯ ลิขิตโปตฺถโก ปน ครุภณฺฑํ น โหติฯ

เวฬุมฺหิ วุตฺตปฺปมาโณติ ‘‘อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปี’’ติ เวฬุภณฺเฑ วุตฺตปฺปมาโณฯ สงฺฆสฺส ทินฺโน วาติ ทารุทุลฺลภฏฺฐาเน สงฺฆสฺส ทินฺโน วาฯ กุรุนฺทิยํ วุตฺตกฺกเมน ทารุภณฺฑวินิจฺฉยํ วตฺวา อิทานิ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตกฺกเมน วตฺตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ อาสนฺทิกาทีนีติ เอตฺถ อาสนฺทิโกติ จตุรสฺสปีฐํ วุจฺจติฯ ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ วจนโต เอกโตภาเคน ทีฆปีฐเมว หิ อฏฺฐงฺคุลปาทกํ วฏฺฏติฯ จตุรสฺสาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฐตีติ เวทิตพฺโพฯ

อาทิสทฺเทน ‘‘สตฺตงฺโค, ภทฺทปีฐกํ, เอฬกปาทกปีฐํ, อามลกวฏฺฏกปีฐํ, ผลกํ, โกจฺฉํ, ปลาลปีฐก’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อิเม สงฺคณฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิฯ ปณฺเณหิ วาติ กทลิปณฺณาทีหิ วาฯ พฺยคฺฆจมฺโมนทฺธมฺปิ วาฬรูปปริกฺขิตฺตํ รตนปริสิพฺพิตํ โกจฺฉกํ ครุภณฺฑเมวฯ

ฆฏฺฏนผลกํ นาม ยตฺถ ฐเปตฺวา รชิตจีวรํ หตฺเถน ฆฏฺเฏนฺติฯ ฆฏฺฏนมุคฺคโร นาม อนุวาตาทิฆฏฺฏนโกติ วทนฺติฯ ทณฺฑมุคฺคโร นาม เยน รชิตจีวรํ โปเถนฺติฯ อมฺพณนฺติ ผลเกหิ โปกฺขรณี วิย กตํ ปานียภาชนํฯ รชนโทณีติ ปกฺกรชนํ อากิริตฺวา ฐปนภาชนํฯ

อกปฺปิยจมฺมนฺติ สีหาทีนํ จมฺมํฯ ‘‘ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ อกปฺปิยจมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปจฺจตฺถรณคติก’’นฺติ อิมินา มญฺจปีเฐปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ปาวาราทิปจฺจตฺถรณมฺปิ ครุภณฺฑนฺติ เอเกฯ โนติ อปเรฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ กปฺปิยจมฺมานีติ มิคาทีนํ จมฺมานิฯ

สพฺพํ จกฺกยุตฺตยานนฺติ รถสกฏาทิกํ สพฺพจกฺกยุตฺตยานํฯ วิสงฺขริตจกฺกํ ปน ยานํ ภาชนียํฯ อนุญฺญาตวาสิ นาม ยา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ สกฺกาติ วุตฺตาฯ มุฏฺฐิปณฺณนฺติ ตาลปตฺตํฯ ตญฺหิ มุฏฺฐินา คเหตฺวา ปริหรนฺตีติ ‘‘มุฏฺฐิปณฺณ’’นฺติ วุจฺจติฯ มุฏฺฐิปณฺณนฺติ ฉตฺตจฺฉทนปณฺณเมวาติ เกจิฯ อรณิสหิตนฺติ อรณิยุคฬํ, อุตฺตรารณี, อธรารณีติ อรณิทฺวยนฺติ อตฺโถฯ

ผาติกมฺมํ กตฺวาติ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกวาลิกายปิ ถาวรํ วฑฺฒิกมฺมํ กตฺวาฯ ผาติกมฺมํ อกตฺวา คณฺหนฺเตน ตตฺเถว วลญฺเชตพฺโพฯ คมนกาเล สงฺฆิเก อาวาเส ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ อสติยา คเหตฺวา คเตน ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพฯ เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส ฐเปตพฺโพฯ เอตฺถาติ มตฺติกาภณฺเฑฯ กุณฺฑิกาติ อโยกุณฺฑิกา เจว ตมฺพโลหกุณฺฑิกา จฯ ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชตีติ ภาชนียปกฺขเมว เสวติ, น ตุ ครุภณฺฑนฺติ อตฺโถฯ กญฺจนโก ปน ครุภณฺฑเมวาติ อธิปฺปาโยฯ อิตรนฺติ ครุภณฺฑํฯ

ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทฺวาทสเม น กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิฯ

ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺฐโมฯ

9. รตนวคฺโค

1. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา

อนิกฺขนฺตราชเก อนิคฺคตรตนเกติ เอตฺถ ‘‘สยนิฆเร’’ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘อนิกฺขนฺโต ราชา อิโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิโตติ สยนิฆรโตฯ สยนิฆเรติ สยนียฆเรฯ ยตฺถ รญฺโญ สยนํ ปญฺญตฺตํ โหติ, อนฺตมโส สาณิปาการปริกฺขิตฺตมฺปิ, ตสฺมินฺติ วุตฺตํ โหติฯ รติชนนฏฺเฐน รตนํ, หตฺถิอาทิฯ อิธ ปน อิตฺถิรตนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รตนํ วุจฺจติ มเหสี’’ติฯ

อุโภสูติ ราชมเหสีสุฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ อินฺทขีลาติกฺกโม กิริยํ, อปฺปฏิสํวิทิตํ อกิริยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา

มุตฺตาทิทสวิธนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. 506) ทสวิธํ รตนํฯ อชฺฌาวสเถติ เคเหฯ เตนาห ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺสา’’ติอาทิ, ปริกฺขิตฺตสฺส อาวสถสฺสาติ อตฺโถฯ อาวสโถติ เจตฺถ อนฺโตคาเม นิวิฏฺฐเคหํ อธิปฺเปตํฯ อาราเม นิวิฏฺฐเคหํ ปน อชฺฌารามคฺคหเณเนว คหิตํฯ ‘‘อาวสโถติ เจตฺถ อนฺโตอาราเม วา โหตุ, อญฺญตฺถ วา, อตฺตโน วสนฏฺฐานํ วุจฺจตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.506) เกจิฯ สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย ทุกฺกฏเมวาติ อตฺตโน วา เตสํ สงฺฆาทีนํ วา อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา อุคฺคณฺหาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมวฯ สเจ ปน มาตาปิตูนํ สนฺตกํ อวสฺสํ ปฏิสาเมตพฺพํ กปฺปิยภณฺฑํ โหติ, อตฺตโน อตฺถาย คเหตฺวา ปฏิสาเมตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตาทิสํ ปนา’’ติอาทิฯ ตาทิสนฺติ ยํ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ อวสฺสํ ปฏิสาเมตพฺพํ กปฺปิยภณฺฑํ, ตาทิสํฯ ฉนฺเทนปิ ภเยนปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทนปิ, ราชวลฺลเภสุ ภเยนปิฯ

ตาทิเส ฐาเนติ มหาวิหารสทิสสฺส มหารามสฺส ปาการปริกฺขิตฺเต ปริเวเณฯ สญฺญาณํ กตฺวาติ ‘‘เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินา รูเปน วา ลญฺฉนาทินิมิตฺเตน วา สญฺญาณํ กตฺวา, สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถฯ ปติรูปานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถติ ลชฺชีนํ กุกฺกุจฺจกานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถฯ โลลชาติกานญฺหิ หตฺเถ ฐเปตุํ น ลพฺภติฯ เนว ปกฺกมตีติ เนว ตมฺหา อาวาสา ปกฺกมติฯ ‘‘ถาวรํ เสนาสนํ วา’’ติอาทินา อตฺตโน จีวราทิมูลํ น กาตพฺพนฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 506) ทสฺเสติฯ ตํ ทสฺเสตฺวาติ ยํ ถาวรเสนาสนาทิ กตํ, ตํ อุปาสก ตว สนฺตเกน อิทํ นาม กตนฺติ เอวํ ทสฺเสตฺวาฯ สมาทเปตฺวาติ อญฺญํ สมาทเปตฺวา, ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ วุตฺตนเยน ยาจิตฺวาติ อตฺโถฯ

อนุญฺญาตฏฺฐาเนติ อชฺฌารามอชฺฌาวสเถฯ อามาสนฺติ อามสิตพฺพญฺเจว ปฏิสาเมตพฺพญฺจ วตฺถาทิฯ

รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา

จาริตฺเตติ จาริตฺตสิกฺขาปเทฯ อุปจารนฺติ ทุติยเลฑฺฑุปาตํฯ อญฺญํ คามํ คจฺฉนฺตานํ ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อุสฺสาหํ อปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา อญฺญํ คามํ คจฺฉนฺตานํ คามสตมฺปิ โหตุ, ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ อุสฺสาหนฺติ คามปฺปวิสนุสฺสาหํฯ อนฺตรารามาทีสุ (ปาจิ. อฏฺฐ. 515) น เกวลํ อนาปุจฺฉา คจฺฉนฺตสฺเสว, กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา สงฺฆาฏิํ อปารุปิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ อาปทาสูติ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อาคจฺฉติ, เมโฆ วา อุฏฺเฐติ, อญฺโญ วา โกจิ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ , อนาปตฺติฯ เอวรูปาสุ อาปทาสุ พหิคามโต อนฺโตคามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติฯ

วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา

ตํ อสฺส อตฺถีติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.517) ปฐมํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา ตํ เภทนกํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส อตฺถีติฯ

อรณิเกติ อรณิธนุเกฯ วิเธติ เวธเกฯ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเก จฯ

สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา

อฏฺฐงฺคุลปาทกนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ ‘‘เฉทนกํ เภทนกสทิสเมวา’’ติ อิมินา ‘‘เฉทนเมว เฉทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เฉทนก’’นฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ

ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ นิขณิตฺวา วาติ สเจ ปน น ฉินฺทิตุกาโม โหติ, ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ ภูมิยํ นิขณิตฺวา วาฯ อฏฺฏกํ วา พนฺธิตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา ตุลาสงฺฆาเต ฐเปตฺวา อฏฺฏํ กตฺวาฯ

มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา

จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ มญฺจปีฐานํ อุปริ จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตสฺส อุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ อุปริ จิมิลิกายาติ อุปริมภาเค จิมิลิกายฯ

สีสปฺปมาณนฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.297) ยตฺถ คลวาฏกโต ปฏฺฐาย สพฺพสีสํ อุปทหนฺติ, ตํ สีสปฺปมาณํฯ ตญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต ติริยํ มุฏฺฐิรตนํ โหติ, ทีฆโต ทฺวิรตนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ โกเณสู’’ติอาทิมาหฯ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลํ โหตีติ ทฺวินฺนํ โกณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลญฺจ โหติฯ มชฺเฌ มุฏฺฐิรตนนฺติ พิพฺโพหนสฺส มชฺฌํ ติริยโต มุฏฺฐิรตนปฺปมาณํ โหติฯ อยญฺหิ สีสปฺปมาณสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทฯ ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ, เหฏฺฐา วฏฺฏติฯ อคิลานสฺส สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติฯ คิลานสฺส พิพฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ

ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา

สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อโธนาภิอุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ นาภิยา เหฏฺฐา ชาณุมณฺฑลานํ อุปริฯ กณฺฑุปีฬกอสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธานนฺติ เอตฺถ กณฺฑูติ กจฺฉุฯ ปีฬกาติ โลหิตตุณฺฑิกา สุขุมปีฬกาฯ อสฺสาโวติ อริสภคนฺทลมธุเมหานํ วเสน อสุจิปคฺฆรณํฯ ถุลฺลกจฺฉาพาโธติ มหาปีฬกาพาโธ วุจฺจติฯ

กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. วสฺสิกสาฏิกนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา

นวมํ ทสมญฺจ อุตฺตานเมวฯ

วสฺสิกสาฏิกนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รตนวคฺโค นวโมฯ

อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

วินยตฺถมญฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ

ปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาฏิเทสนียกณฺฑํ

1. ปฐมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐายาติ รถิกํ พฺยูหํ สิงฺฆาฏกํ ฆรํ ปวิฏฺฐายฯ อสปฺปายนฺติ สคฺคโมกฺขานํ อหิตํ อนนุกูลํฯ ภิกฺขุนิยา อนฺตรฆเร ฐตฺวา ททมานาย วเสเนตฺถ อาปตฺติ เวทิตพฺพา, ภิกฺขุสฺส ฐิตฏฺฐานํ ปน อปฺปมาณํฯ เตนาห ‘‘อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐายาติ วจนโต’’ติอาทิฯ อนฺตรารามาทีสูติ อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยาปฏิกฺกมเนสุฯ รถิยาพฺยูหสิงฺฆาฏกฆรานนฺติ เอตฺถ รถิยาติ รจฺฉาฯ พฺยูหนฺติ อนิพฺพิชฺฌิตฺวา ฐิตา คตปจฺจาคตรจฺฉาฯ สิงฺฆาฏกนฺติ จตุกฺโกณํ วา ติโกณํ วา มคฺคสโมธานฏฺฐานํฯ ฆรนฺติ กุลฆรํฯ ยถา จ รถิยาทีสุ ฐตฺวา ททมานาย คณฺหโต อาปตฺติ, เอวํ หตฺถิสาลาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยามกาลิกาทีสุ ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหรเณปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ อามิเสน อสมฺภินฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ, สมฺภินฺเน ปน เอกรเส ปาฏิเทสนียเมวฯ เอกโต อุปสมฺปนฺนายาติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย, ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ยถาวตฺถุกเมวฯ

ญาติกาย วา ทาเปนฺติยาติ สยํ อทตฺวา ยาย กายจิ ญาติกาย ทาเปนฺติยา, อญฺญาติกายาติ อตฺโถฯ อุปนิกฺขิปิตฺวา วา ททมานายาติ ภูมิยํ ฐเปตฺวา ‘‘อิทํ, อยฺย, ตุมฺหากํ ทมฺมี’’ติ ททมานายฯ เอวํ ทินฺนํ ‘‘สาธุ, ภคินี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาย เอว วา ภิกฺขุนิยา, อญฺเญน วา เกนจิ ปฏิคฺคหาเปตฺวา อิทํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

ปฐมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

โย จ ปฏิคฺคเหตฺวา ภุญฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตโน วา ภตฺตํ ทาเปนฺติยาติ เอตฺถ สเจปิ อตฺตโน ภตฺตํ เทติ, อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติเยว, ปุริมสิกฺขาปเทน อาปตฺติฯ อญฺเญสํ วา ภตฺตํ เทนฺติยาติ เอตฺถ ปน สเจ ทาเปยฺย, อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ ภเวยฺย, เทนฺติยา ปน เนว อิมินา, น ปุริเมน อาปตฺติฯ

ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

ลทฺธเสกฺขสมฺมุติกานีติ ญตฺติทุติเยน กมฺเมน ลทฺธเสกฺขสมฺมุติกานิฯ ยญฺหิ กุลํ สทฺธาย วฑฺฒติ, โภเคน หายติ, เอวรูปสฺส กุลสฺส ญตฺติทุติเยน กมฺเมน เสกฺขสมฺมุติํ เทนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ฆรโต นีหริตฺวาติ ฆรโต อาสนสาลํ วา วิหารํ วา อาเนตฺวาฯ เตนาห ‘‘อาสนสาลาทีสุ วา’’ติฯ อิมสฺส ‘‘เทนฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ทฺวารมูเล วา ฐปิตํ เทนฺตีติ ทฺวารมูเล ฐปิตํ ปจฺฉา สมฺปตฺตสฺส เทนฺติฯ ภิกฺขุํ ปน ทิสฺวา อนฺโตเคหโต นีหริตฺวา ทิยฺยมานํ น วฏฺฏติฯ นิจฺจภตฺตเกติ นิจฺจํ ทาตพฺพภตฺตเกฯ สลากภตฺเตติ รุกฺขสารมยาย สลากาย วา เวฬุวิลีวตาลปณฺณาทิมยาย ปฏฺฏิกาย วา ‘‘อสุกสฺส นาม สลากภตฺต’’นฺติ เอวํ อกฺขรานิ อุปนิพนฺธิตฺวา คาหาเปตฺวา ทาตพฺพภตฺเตฯ ปกฺขิเกติ เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกทิวเส ทาตพฺพภตฺเตฯ อุโปสถิเกติ อุโปสเถ ทาตพฺพภตฺเตฯ ปาฏิปทิเกติ ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพภตฺเตฯ

ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

ตสฺส ปริวารํ กตฺวา, อญฺญํ วา เตน สทฺธิํ พหุกมฺปีติ ยาคุยา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ‘‘กิํ สุทฺธาย ยาคุยา ทินฺนาย, ปูวภตฺตาทีนิปิ เอติสฺสา ยาคุยา ปริวารํ กตฺวา, ทสฺสามา’’ติอาทินา ตสฺส ขาทนียสฺส วา โภชนียสฺส วา ปริวารํ กตฺวา, อญฺญํ วา ยํ กิญฺจิ เตน สทฺธิํ พหุกมฺปิ อาหรียตุฯ ขาทนียนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ‘‘โภชนียํ วา’’ติปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ เตน สทฺธิํ อาหรนฺตูติ เตน สทฺธิํ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อาหรนฺตุฯ ‘‘ยาคุยา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ปูวํ วา ภตฺตํ วา อาหรนฺติ, เอตมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 573) กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ

ปฏิสํวิทิตคิลานาวเสสกํ วาติ ปฏิสํวิทิตญฺจ คิลาโน จ ปฏิสํวิทิตคิลานา, เตสํ อวเสสกํ, ปฏิสํวิทิตสฺส จ คิลานสฺส จ เสสกนฺติ อตฺโถฯ เอกสฺสตฺถาย ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา อาหฏํ, ตสฺส เสสกํ อญฺญสฺสาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ จตุนฺนํ วา ปญฺจนฺนํ วา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา พหูนํ อาหฏํ โหติ, อญฺเญสมฺปิ ทาตุํ อิจฺฉนฺติ, เอตมฺปิ ปฏิสํวิทิตเสสกเมว, สพฺเพสมฺปิ วฏฺฏติฯ อถ อธิกเมว โหติ, สนฺนิธิํ โมเจตฺวา ฐปิตํ ทุติยทิวเสปิ วฏฺฏติฯ คิลานสฺสาหฏาวเสเสปิ เอเสว นโยฯ ยํ ปน อปฺปฏิสํวิทิตเมว กตฺวา อาภตํ, ตํ พหิอารามํ เปเสตฺวา ปฏิสํวิทิตํ กาเรตฺวา อาหราเปตพฺพํ, ภิกฺขูหิ วา คนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค คเหตพฺพํฯ ยมฺปิ วิหารมชฺเฌน คจฺฉนฺโต วา วนจรกาทโย วา วนโต อาหริตฺวา เทนฺติ, ปุริมนเยเนว ปฏิสํวิทิตํ กาเรตพฺพํฯ กตฺถจิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา อาหฏํ วา คิลานาวเสสกํ วา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพฯ ตตฺถชาตกเมว วาติ อาราเม ชาตกเมวฯ มูลผลาทินฺติ มูลผลตจปตฺตาทิํ อญฺเญน กปฺปิยํ กตฺวา ทินฺนํ ปริภุญฺชโต อนาปตฺติฯ สเจ ปน ตํ คามํ หริตฺวา ปจิตฺวา อาหรนฺติ, น วฏฺฏติฯ ปฏิสํวิทิตํ กาเรตพฺพํฯ

จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

วินยตฺถมญฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ

ปาฏิเทสนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสขิยกณฺฑํ

1. ปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘อนฺตรฆเร’’ติ วิเสเสตฺวา น วุตฺตตฺตา ‘‘อาราเมปิ อนฺตรฆเรปิ สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ อาราเมปีติ พุทฺธูปฏฺฐานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถา ‘‘ตตฺริเม จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺเฉโท กโต, เอวเมตฺถาปิ ‘‘ตตฺริเม ปญฺจสตฺตติ เสขิยา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ กสฺมา ปริจฺเฉโท น กโตติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตวตฺตานิปีติ อาคนฺตุกาวาสิกคมิกานุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริการญฺญเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌาจริยสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกวตฺตานิฯ อิทญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ อญฺเญสมฺปิ ขนฺธกวตฺตานํ เอตฺเถว สงฺคหสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – เสขิยคฺคหเณน เจตฺถ วตฺตกฺขนฺธกาทีสุ (จูฬว. 356 อาทโย) อาคตวตฺตาทีนมฺปิ คหณํฯ เตปิ หิ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน ‘‘เสขิยา’’ติ อิจฺฉิตาฯ ตสฺมา มาติกายํ ปาราชิกาทีนํ วิย เสขิยานํ ปริจฺเฉโท น กโตติฯ น เกวลํ วตฺตกฺขนฺธกาทีสุ (จูฬว. 356 อาทโย) อาคตวตฺตาทีนํ คหณตฺถเมวาติ อาห ‘‘จาริตฺตวินยทสฺสนตฺถญฺจา’’ติฯ เอตฺถาปิ ปริจฺเฉโท น กโตติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ มาติกาย ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อวุตฺเต กถํ ปเนตฺถ ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ

อฏฺฐงฺคุลมตฺตนฺติ ปกตงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลมตฺตํฯ โย ปน สุกฺขชงฺโฆ วา มหาปิณฺฑิกมํโส วา โหติ, ตสฺส สารุปฺปตฺถาย อฏฺฐงฺคุลาธิกมฺปิ โอตาเรตฺวา นิวาเสตุํ วฏฺฏติฯ

ปาสนฺตนฺติ ปาสสฺส อนฺตํ, ทสามูลนฺติ อตฺโถฯ

อปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ ‘‘ปุรโต วา ปจฺฉโต วา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสสฺสามี’’ติ เอวํ อสญฺจิจฺจฯ กิญฺจาปิ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตุํ อชานนฺตสฺส อนาปตฺติ, ตถาปิ นิวาสนวตฺตํ สาธุกํ อุคฺคเหตพฺพเมวฯ สญฺจิจฺจ อนุคฺคหณญฺหิ อนาทริยํ สิยาติ อาห ‘‘อปิจ นิวาสนวตฺตํ อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติฯ

ปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา

ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตนฺติ ขุทฺทกวตฺถุขนฺธเก ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตํฯ อิทานิ ‘‘น, ภิกฺขเว’’ติอาทินา (จูฬว. 280-281) สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถเมว วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ยํ กิญฺจิ อญฺญถา ปารุตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เสตปฏปารุตาทิ คิหิปารุตํ นาม, ตสฺมาฯ เสตปฏาติ เอตสฺเสว วิวรณํฯ อฑฺฒปาลกนิคณฺฐาติ อฑฺฒํ ปาเลนฺตีติ อฑฺฒปาลกา, อฑฺฒปาลกา จ เต นิคณฺฐา จาติ อฑฺฒปาลกนิคณฺฐาฯ เต หิ อุปริ เอกเมว เสตวตฺถํ อุปกจฺฉเก ปเวเสตฺวา ปริทหนฺติ, เหฏฺฐา นคฺคาปิ อฑฺฒเมว ปาเลนฺติฯ ปริพฺพาชกาติ คิหิพนฺธนํ ปหาย ปพฺพชฺชูปคตาฯ อุรํ วิวริตฺวาติ หทยมชฺฌํ วิวริตฺวาฯ อกฺขิตารกามตฺตนฺติ อกฺขิมตฺตํฯ อาราเม วาติ พุทฺธูปฏฺฐานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนฺตรฆเร วาติ อนฺตเร ฆรานิ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา ‘‘อนฺตรฆร’’นฺติ ลทฺธนาเม คาเมฯ

ทุติยปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา

สุฏฺฐุ ปฏิจฺฉนฺโนติ ชตฺตุมฺปิ อุรมฺปิ อวิวริตฺวา ปฏิจฺฉาเทตพฺพฏฺฐาเน ปฏิจฺฉาทเนน ปฏิจฺฉนฺโน, น สีสปารุโตฯ เตนาห ‘‘คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวาติ คณฺฐิกํ ปาสเก ปฏิมุญฺจิตฺวาฯ อนฺตรฆเร วาติ โคจรคาเมฯ เอกทิวสมฺปิ วาสูปคตสฺส สนฺติกํ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, โก ปน วาโท จตุปฺปญฺจาหํ วาสมธิฏฺฐาย วสิตภิกฺขูนํ สนฺติกนฺติ คณฺฐิปเท ลิขิตํฯ

วาสูปคตสฺสาติ รตฺติวาสตฺถาย อุปคตสฺส รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา กายํ วิวริตฺวา นิสีทโต อนาปตฺติฯ

สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. สุสํวุตสิกฺขาปทวณฺณนา

สุสํวุโตติ สุสํยโตฯ ยถา ปเนตฺถ สุสํวุโต นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สุสํวุตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทวณฺณนา

กิตฺตเกน ปน โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหตีติ อาห ‘‘ยุคมตฺตํ ภูมิภาคํ เปกฺขมาโน’’ติฯ ยุคยุตฺตโก หิ ทนฺโต อาชาเนยฺโย ยุคมตฺตํ เปกฺขติ, ปุรโต จตุหตฺถปฺปมาณํ ภูมิภาคํ, อิมินาปิ เอตฺตกํ เปกฺขนฺเตน คนฺตพฺพํฯ โย อนาทริยํ ปฏิจฺจ ตํ ตํ ทิสาภาคํ ปาสาทํ กูฏาคารํ วีถิํ โอโลเกนฺโต คจฺฉติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ หตฺถิอสฺสาทิปริสฺสยาภาวนฺติ ปริสฺสยนฏฺเฐน, อภิภวนฏฺเฐน, วิเหฐนฏฺเฐน วา ปริสฺสโย, หตฺถิอสฺสาทิเยว ปริสฺสโย หตฺถิอสฺสาทิปริสฺสโย, ตสฺสาภาวํ, หตฺถิอสฺสาทิ อุปทฺทวาภาวนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ยถา จ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา, เอวํ คจฺฉนฺโตปิ ปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ ลภติเยว, ตถา คาเม ปูช’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.582) วทนฺติฯ

โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. อุกฺขิตฺตกายสิกฺขาปทวณฺณนา

อนฺโตอินฺทขีลโต ปฏฺฐายาติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโตอุมฺมารโต ปฏฺฐาย, อปริกฺขิตฺตสฺส ปน ทุติยเลฑฺฑุปาตโต ปฏฺฐาย น เอวํ คนฺตพฺพํฯ

อุกฺขิตฺตกายสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11-12. อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทวณฺณนา

หสนียสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, หสิตพฺพวตฺถุการณาติ อตฺโถฯ

อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13-14. อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทวณฺณนา

กิตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหตีติ อาห ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิฯ สทฺทเมว สุณาตีติ อปริพฺยตฺตกฺขรํ สทฺทมตฺตเมว สุณาติฯ เตนาห ‘‘กถํ น ววตฺถเปตี’’ติฯ

อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15-20. กายปฺปจาลกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘กายาทีนิ ปคฺคเหตฺวา’’ติ เอตสฺเสว วิวรณํ ‘‘นิจฺจลานิ อุชุกานิ ฐเปตฺวา’’ติ คนฺตพฺพญฺเจว นิสีทิตพฺพญฺจาติ สเมน อิริยาปเถน คนฺตพฺพญฺเจว นิสีทิตพฺพญฺจฯ กายปฺปจาลกาทิยุตฺตํ ฉกฺกํฯ

กายปฺปจาลกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

26. ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุสฺสปลฺลตฺถิกายาติ เอตฺถ อาโยคปลฺลตฺถิกาปิ ทุสฺสปลฺลตฺถิกาเยวฯ

ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉพฺพีสติสารุปฺปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

27. สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวาติ ฉฑฺเฑตุกาโม วิย อหุตฺวา ปิณฺฑปาเต สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวา, ‘‘ปิณฺฑปาตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวาฯ

สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ